Dette er ein kronikk som er publisert på FriFagbevegelse sine debattsider.
Tekst: Dagfinn Matre, fagsjef arbeidstidsforsking ved STAMI
Muskelskjelettplager konkurrerer med psykiske lidingar om å vere den største årsaka til uførhet i verda, ifølgje Global Burden of Disease-studien. Korsryggsmerter er på topp, men også hovudpine er ei særs vanleg årsak til uførhet. Liknande tal finn vi i Noreg.
Om lag 4 av 10 arbeidstakarar har vore plaga av ryggsmerter den siste månaden. Endå fleire har vore plaga av nakke- eller skuldersmerter. Totalt oppgir 68 prosent at dei har hatt ei eller anna form for muskelskjelettsmerte i løpet av den siste månaden.
Tala er frå 2019 og er henta frå Arbeidskraftundersøkelsen (AKU), som blir innsamla av Statistisk sentralbyrå (SSB) kvart tredje år og blir presenterte av Nasjonal overvaking av arbeidsmiljø (NOA) ved Statens arbeidsmiljøinstitutt (STAMI).
Her kan du lese meir om arbeidstid
Enorme kostnadar
Muskelskjelettplager kostar flesk. Ifølgje ein rapport frå Menon Economics kostar det heile 255 milliardar per år i uføretrygd, sjukemeldingar og utgifter til behandling. Trass i den enorme pengebruken, opplever nesten halvparten at behandlinga dei får ikkje er god nok.
Vel så viktig som behandling er førebygging. Arbeidsmiljøet påverkar helsa til arbeidstakaren. Arbeidsmiljøet er ulikt frå arbeidsplass til arbeidsplass og krev ulike tilnærmingar.
Både mekaniske og psykososiale forhold på arbeidsplassen kan påverke risikoen for å utvikle muskelskjelettsmerter. Til dømes tunge løft, jobbing med overkroppen framoverbøygd, og dessutan høge jobbkrav og låg sosial trygd. Mindre kjent er det kanskje at arbeidstidsordninga er viktig.
Helse og arbeidstid i samanheng
Den nye studien frå STAMI bygger på data frå HUNT, ein stor befolkningsbasert helseundersøking som omfattar helseopplysningar og biologisk materiale frå innbyggarar i Trøndelag, der til saman 240.000 trønderar har deltatt sidan første datainnsamling i 1984. I løpet 2017-2019 vart den fjerde HUNT-datainnsamlinga gjennomført.
Blant cirka 23.000 respondentar oppgav om lag halvparten at dei hadde hatt muskelskjelettplager i minst tre samanhengande månader det siste året.
Blant skiftarbeidarane var det 51 prosent som rapporterte om muskelskjelettplager, medan blant dei som jobba alminneleg dagtid var det 48 prosent. Forskjellen er ikkje veldig stor, men han er såkalla statistisk signifikant, noko som rett og slett betyr at han ikkje er tilfeldig.
Arbeidstida påverkar søvnen
Så kan ein spørje kvifor skiftarbeid skulle ha ein samanheng med muskelskjelettsmerter? Ei mogleg forklaring er søvn.
Mange skift- og nattarbeidarar opplever at arbeidstidsordninga påverkar søvnen. Erfaringane kan vere redusert søvnlengde, problem med innsovning, fleire oppvakingar etter innsovning eller at ein vaknar tidlegare enn planlagt utan å få sove igjen.
Viss søvnforstyrringane òg fører til at ein fungerer dårlegare på dagtid, heiter dei gjerne insomni. Tidlegare studiar, både frå HUNT og andre miljø, viser at på lang sikt aukar insomni og mangel på søvn risikoen for å utvikle muskelskjelettsjukdommar forbunde med smerte, som fibromyalgi, artrose, leddgikt og hovudpine.
Skiftarbeid heng saman med muskelskjelettplager
Også på kort sikt ser søvn ut til å ha ein samanheng med smerte, viser tidlegare studiar frå mellom anna STAMI. Forkorta søvnlengde, til dømes etter nattarbeid, senkar terskelen for kva som blir opplevd som smertefullt. Studiar viser òg at fleire netter med lite søvn kan føre til auka kroppsleg ubehag.
Ein betennelsesreaksjon i kroppen er ein mogleg biologisk mekanisme som kan forklare kvifor skift- og nattarbeid, insomni og forkorta søvn kan auke risikoen for muskelskjelettsmerter.
Dei fleste har gjennom livet fått målt CRP (C-reactive protein) i ein blodprøve hos legen. Målet med den nye studien var å kartlegge både om dei som oppgir å jobbe skiftarbeid, i større grad rapportar om muskelskjelettplager, og dessutan å kartlegge om dei har eit høgare CRP-nivå. Deretter undersøkte vi forskarar om det var støtte for å kunne seie at samanhengen mellom skiftarbeid og muskelskjelettplager gjekk via CRP.
Resultata viste at både skiftarbeid og CRP hadde ein samanheng med muskelskjelettplager og med tal på smertefulle område som til dømes nakke, bryst og korsrygg.
Resultata viste òg at skiftarbeidarane hadde høgare CRP-nivå. Ein svak betennelsesreaksjon kan derfor vere ein biologisk mekanisme som koplar skiftarbeid til kroniske muskelskjelettplager.
Ein tidlegare STAMI-studie antydar at jo fleire år ein har vore i skiftarbeid, desto høgare CRP-nivå har ein. Desse samanhengane må likevel bli undersøkt nærare i fleire studiar.
Kan spare milliardar
Kva tyding har desse funna for arbeidslivet? Først og fremst at arbeidstidsordning, spesielt skift- og antakeleg nattarbeid, er ein mogleg risikofaktor for kroniske muskelskjelettplager.
I planlegging av arbeidstidsordningar og når ein skal vurdere dispensasjonar frå arbeidsmiljølova, bør ein derfor ta med i vurderinga at skift- og nattarbeid kanskje bidrar til dei enorme økonomiske og personlege kostnadane ved kroniske muskelskjelettsmerter.
Kan vi, ved å setje inn dei riktige verkemidla under planlegging av arbeidet, redusere kostnadene sjølv med berre 1-2 prosent, så snakkar vi 2,5-5 milliardar i sparte kostnader for det norske samfunnet. I tillegg kjem auka livskvalitet for dei det gjeld.
Samle inn faktisk arbeidstid
Avslutningsvis er det òg på sin plass å påpeike at sekkenemningane «skiftarbeid», «turnus» og «nattarbeid» eigentleg er veldig lite presise. Når ein skal planlegge arbeidstidsordningar blir ein litt, men ikkje så veldig mykje, klokare av studiar som finn at skiftarbeid kan auke risikoen for muskelskjelettplager. Problemet er at omgrepa skiftarbeid eller nattarbeid seier lite om den faktiske belastninga.
I HUNT, som i dei fleste andre spørjeundersøkingar, er det opp til arbeidstakaren sjølv å definere omgrepet skiftarbeid. Variasjonen i faktisk arbeidstidsordning mellom respondentane vil derfor vere stor.
Løysinga er å samle inn data om den faktiske arbeidstida, noko STAMI gjer ved no å opprette Nasjonalt arbeidstidsregister (A-TID). Med A-TID vil vi få eit betre data- og kunnskapsgrunnlag om samspelet mellom arbeidstidsordningar og helse og tryggleik mellom arbeidstakarar i Noreg.
Verksemda kan samanlikne eigne arbeidstidsordningar med bransjedata og nasjonale data over tid, og dessutan få betre kunnskap om alternative arbeidstidsordningar tilpassa behova deira og helsa til tilsette. Dei tilsette får betre kunnskap om dei beste arbeidstidsordningane med tanke på førebygging av sjukdom og skadde, og dessutan råd om korleis arbeidstidsordninga deira kan redusere risikoen for sjukefråvær.